Müstəqillik əldə edildikdən sonra elektroenergetikanın inkişafı (1991-ci ildən sonrakı üçüncü dövr)

Sovet İttifaqının süqutu elektrik energetikası sisteminə də təsirsiz ötüşmədi. Lakin dünyanın aparıcı dövlətləri ilə qarşılıqlı faydalı əlaqələr qurulmasına yönəldilmiş strateji xətt elektrik energetika sisteminə də xarici sərmayələr cəlb olunmasına imkan yaratdı və bu imkanlardan Azərbaycanın enerji sisteminin mövcud potensialının səmərəliliyinin artırılmasında, elektrik təsərrüfatının yenidən qurulmasında və yeni güclərin yaradılmasında hazırda da məqsədyönlü şəkildə istifadə olunur.

Tikintisi hələ 1984-cü ildən yarımçıq qalmış Şəmkir SES-in davamı olan Yenikənd su hövzəsinin və su elektrik stansiyasının inşasının başa çatdırılması ilə enerji sistemində yeni inkişaf mərhələsinin əsası qoyuldu. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının Yenikənd Su Elektrik Stansiyasının inşası məqsədilə 53,2 milyon ABŞ dolları məbləğində kredit ayırması, respublika energetiklərinin və inşaatçıların gərgin işi nəticəsində 2000-ci ilin dekabr ayında stansiya istifadəyə verildi.

Almaniyanın Doyçe Landens Bankının krediti hesabına isə 1 saylı Bakı İEM-də köhnə avadanlıqların əvəzinə, hər birinin gücü 53 MVt olan iki ədəd müasir buxar-qaz turbini quraşdırılaraq istismara buraxılmışdır.

Azərbaycan milli enerji sisteminin Rusiya Federasiyası, İran İslam Respublikası, Gürcüstan və Naxçıvan Muxtar Respublikası tərəfdən Türkiyə enerji sistemləri ilə sıx əlaqəsi təmin olunub. Bu, həm də ölkələrimiz arasında qarşılıqlı münasibətlərin daha da inkişafına, regionda sülhün, sabitliyin, təhlükəsizliyin qorunub saxlanmasına şərait yaradan ciddi amillərdən biridir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı “Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı (2005-2015-ci illər) üzrə Dövlət Proqramı” və “Azərbaycan Respublikasında elektrik enerjisi təminatının yaxşılaşdırılması ilə bağlı əlavə tədbirlər” haqqında Sərəncamları energetikanın müasir inkişaf mərhələsində yeni eranın başlanğıcını qoydu.

MDB məkanında ilk dəfə olaraq gücü 400 MVt olan müasir qaz-turbin tipli “Şimal-1” ES-in istifadəyə verilməsi və respublikanın müxtəlif bölgələrində ümumi gücü 872,5 MVt olan (Naxçıvan MR də daxil olmaqla) 8 (səkkiz) Modul tipli Elektrik Stansiyasının tikilməsi, sistem əhəmiyyətli elektrik veriliş xətlərinin və yarımstansiyaların quraşdırılması energetika sahəsində yeni yüksəlişin başlanğıcını qoymaqla, sənaye mərkəzinin enerji təchizatında hökm sürən disproporsiyanı hiss ediləcək qədər aradan qaldırdı. 2009-cu ildə gücü 525 MVt olan “Sumqayıt” buxar-qaz tipli müasir ES ilə yanaşı, 2013-cü ildə eyni tipli gücü 780 MVt olan “Cənub” ES istismara verilmişdir. Abşeron yarımadasında elektrik enerjisi təchizatının dayanıqlığının və keyfiyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə daha da yüksəldilməsində rolu olacaq Şüvəlan qəsəbəsində yerləşən və gücü 400 MVt olan “Şimal-2” elektrik stansiyası 05 sentyabr 2019-cu il tarixdə Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin iştirakı ilə istismara verilmişdir. Bununla yanaşı, 11 fevral 2022-ci il tarixdə  “Qobu” Enerji Qovşağının - yükötürmə gücü 1000 meqavat olan 330/220/110 kilovoltluq “Qobu” yarımstansiyası və 385 meqavatlıq “Qobu” Elektrik Stansiyası ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin iştirakı ilə istismara verilmişdir.

Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyevin siyasi iradəsi və Ordumuzun gücü sayəsində torpaqlarımız 2020-ci ildə işğaldan azad edildikdən sonra bu ərazilərimizin dirçəldilməsi üçün genişmiqyaslı bərpa-quruculuq işlərinə başlanmış və uğurla davam etdirilir. Azərbaycan Vətən müharibəsini cəmi 44 gün ərzində tarixi Qələbə ilə başa çatdırdığı kimi, azad yurdlarımızı qısa müddətdə yenidən qurub inkişaf axarına qovuşdurmaq əzmini də bütün dünyaya nümayiş etdirməkdədir. Qələbəmizdən dərhal sonra Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi zonalarında icrasına başlanmış əhatəli layihələr buna sübutdur.

İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə stansiya və yarımstansiyalar yenidən qurularaq Prezident cənab İlham Əliyevin iştirakı ilə istismara verilmişdir. Belə ki, 14.02.2021-ci il tarixində Laçın rayonunda, Güləbird kəndinin ərazisində Vətən müharibəsi zamanı düşmən tərəfindən tam yararsız hala salınmış gücü 8 MVt olan “Güləbird” kiçik su elektrik stansiyası bərpadan sonra istifadəyə verilmişdir. Düşmən tərəfindən dağıdılmış Tərtər rayonunun Suqovuşan qəsəbəsində ümumi gücü 7,8 MVt olan “Suqovuşan” Su Elektrik Stansiyaları Silsiləsində (gücü 4,8 MVt olan KSES-1 və gücü 3,0 MVt olan KSES-2) 03.10.2021-ci il tarixində istismara verilmişdir. Kəlbəcər rayonunun ərazisində Lev çayı üzərində düşmən tərəfindən dağıdılaraq yandırılan 4,4 MVt gücündə “Kəlbəcər-1” kiçik su elektrik stansiyası yenidənqurulmadan sonra  26.06.2022-ci il tarixdə istismara verilib. 27 may 2023-cü il tarixdə gücü 2x40 MVA olan 110/35/10 kV-luq “Laçın Şəhər” və 2x25 MVA gücündə 110/35/10 kilovoltluq “Qorçu” rəqəmsal qovşaq yarımstansiyaları istismara verilib. 27 may 2023-cü il tarixində Kəlbəcər rayonunun ərazisində gücü 3,4 MVt olan “Meydan”, gücü 6,3 MVt olan “Qamışlı”, 25 avqust 2023-cü il tarixində Kəlbəcər rayonunda 5,3 MVt gücündə “Soyuqbulaq”, 8,3 MVt gücündə “Çıraq-1”, 3,6 MVt gücündə “Çıraq-2” kiçik su elektrik stansiyasıları yenidənqurmadan sonra istismara verilib. Laçın rayonunda ümumi gücü 28,5 MVt olan 3 ədəd kiçik su elektrik stansiyanın (14,25 MVt gücündə “Ağbulaq”, 6 MVt gücündə “Alxaslı”, 8,25 MVt gücündə “Mişni”) yenidənqurulması işləri başa çatıb. 25 avqust 2023-cü il tarixdə Laçın rayonunda 6 MVt gücündə “Alxaslı”, 8,25 MVt gücündə “Mişni” kiçik su elektrik stansiyaları yenidənqurmadan sonra istismara verilib. Zəngilan rayonunda ümumi gücü 42 MVt olan 4 ədəd kiçik su elektrik stansiyanın (hər birinin gücü 10,5 MVt gücündə olan “Şayıflı”, “Sarıqışlaq”, “Zəngilan” və “Cahangirbəyli”) tikintisi başa çatmışdır. 28 sentyabr 2023-cü il tarixdə “Cahangirbəyli” KSES istismara verilmişdir.

4 may 2023-cü il tarixində Azərbaycan-Türkiyə-Avropa Enerji Dəhlizi layihəsinin birinci mərhələsi olan “Cəbrayıl” enerji qovşağının yaradılması çərçivəsində 330/110/10 kilovoltluq 2x250 MVA gücündə “Cəbrayıl” yarımstansiyası tikilərək istifadəyə verilmişdir. 2023-cü il 24 sentyabr tarixindən 110/35/10 kV-luq 2x25 MVA gücündə "Şuşa" yarımstansiyasından 0,3 km uzunluqlu yeni xətt çəkilməklə mövcud 110 kV-luq “Gorus-Xankəndi” EVX-nə qoşularaq Xankəndi şəhəri istiqamətində elektrik enerjisinin verilişinə başlanılıb.Bununla yanaşı, Füzuli, Kəlbəcər, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Ağdam rayonları və Şuşa şəhərində müxtəlif güclərdə 110 kV-luq yarımstansiyalar tikilərək istismara verilmişdir.

Elektroenergetika təhlükəsizliyini təmin etmiş ölkəmiz artıq 2007-ci ildən başlayaraq qonşu dövlətlərə elektrik enerjisi ixrac edən ölkəyə çevrilib. Beləliklə, dünya energetika bazarında Azərbaycanın getdikcə artan rolu onun geosiyasi təsirini də artırmaqdadır. Azərbaycan 2011-cü ilin noyabr ayında “Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasında enerji sahəsində əməkdaşlıq haqqında Anlaşma Memorandumu”nu imzalamaqla, bu sahənin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasına start verib. Energetika sahəsində aparılacaq islahatlarla əlaqədar qanunvericilik bazasının Avropa Parlamentinin Direktivinə və Əsasnaməsinə uyğunlaşdırılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi Energetika Nazirliyinin fəaliyyətinin istiqamətlərindəndir. Bununla əlaqədar olaraq, “Enerji resurslarından səmərəli istifadə və enerji effektivliyi haqqında” və “Elektrik enerjisi istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunları qəbul edilmiş, habelə elektroenergetika sahəsində müasir çağırışları özündə ehtiva edən “Elektroenergetika haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun təkmilləşdirilərək yenidən qəbul edilməsi təmin edilmişdir.

Avropa ölkələrində elektroenergetika sahəsində 1990-cı ildən həyata keçirilən islahatlar elektrik enerjisinin inhisarsızlaşdırılması və enerji bazarında rəqabət şəraitinin yaradılmasını təmin etmiş, nəticədə elektrik enerjisi qiymətlərinin və itkilərin azaldılmasına və xidmət səviyyəsinin yüksəldilməsinə şərait yaranmışdır.

Son illər elektroenergetika sistemimizin dayanıqlığının artırılması və yeni məzmunda inkişafı istiqamətində uğurlarla zəngin illər olmuşdu. Yeni elektrik stansiyalarının istifadəyə verilməsi ilə hazırda ölkəmizin ümumi qoyuluş gücü 8320,8 MVt-a çatmışdır ki, bu da  elektroenergetika sistemində ümumi gücü 6633,0 MVt olan 22 istilik elektrik stansiyası, ümumi gücü 1301,8 MVt olan 46 su elektrik stansiyası, ümumi gücü 66,5 MVt olan 5 külək elektrik stansiyası, ümumi gücü 281,8 MVt olan 9 günəş elektrik stansiyası, 37 MVt gücündə 1 bioenerji elektrik stansiyası, ümumi gücü 0,7 MVt olan 3 hibrid elektrik stansiyası istismar edilir.

Su elektrik stansiyaları daxil olmaqla bərpa olunan enerji mənbələri üzrə elektrik stansiyalarının gücü 1687,8 MVt-dır ki, bu da ümumi qoyuluş gücünün, təxminən 20,3%-ni təşkil edir.

Azərbaycan eyni zamanda beynəlxalq arenada öz enerji siyasətinin uğurla həyata keçirir və inkişaf etdirir. Artıq Azərbaycan Avropa İttifaqı ölkələrinin daxil olduğu bir sıra beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən ATƏT, “Şərq Tərəfdaşlığı”, QDİƏT, GÜAM-ın fəal üzvlərindəndir.

Azərbaycan Respublikasının qonşu ölkələr arasında Rusiya, Gürcüstan, İran və Türkiyə ilə elektroenergetik əlaqələri mövcuddur və həmin ölkələrlə elektrik enerjisinin idxal-ixrac prosesi həyata keçirilir. Rusiya istiqamətində elektrik enerjisinin ötürülmə gücü 350 MVt, İran istiqamətində isə 550 MVt ətrafındadır.

“Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə enerji körpüsü layihəsi” çərçivəsində istismara buraxılmış 500 kV-luq Samux-Qardabani hava elektrik verilişi xətti (HEVX) ilə elektrik enerjisinin ötürülmə gücü 650 MVt təşkil edir.

Azərbaycan və Gürcüstan enerjisistemləri arasında 2 hava elektrik verilişi xətti - 500 kV-luq “Samux-Qardabani” (Gürcüstandan tranzit vasitəsilə Türkiyəyə elektrik enerjisinin ixracı) HEVX və 330 kV-luq “Ağstafa-Qardabani” HEVX mövcuddur.

“Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə enerji körpüsü layihəsi” çərçivəsində Azərbaycan tərəfindən 500 kV-luq Samux-Qardabani HEVX çəkilib, Gürcüstan tərəfindən isə 500/400/220 kV-luq “Axalçixe” yarımstansiyası və Gürcüstanı Türkiyə ilə birləşdirən 400 kV-luq EVX-intikintisi başa çatdırılıb və 2013-cü ilin sonunda istismara buraxılıb. 2016-cı ilin fevral ayından başlayaraq 500 kV-luq Samux-Qardabani HEVX vasitəsilə elektrik enerjisinin ötürülməsinə başlanılıb.

Azərbaycan Respublikası və Gürcüstan arasında 27.12.1997-ci il tarixdə imzalanmış “Elektroenergetika sahəsində əməkdaşlıq haqqında” dövlətlərarası razılaşmaya əsasən Tərəflərin enerjisistemləri arasında “Gürcüstan və Azərbaycan enerjisistemlərinin paralel işləməsi haqqında” Müqavilə (05.08.1998-ci il tarixində) bağlanıb. Azərbaycan və Gürcüstan enerjisistemləri arasında münasibətlər, müvafiq iqtisadi əməkdaşlıq üzrə müştərək Hökumətlərarası Komissiyanın qərarları ilə Tərəflər arasında bağlanmış paralel iş haqqında Müqavilə, elektrik enerjisinin alqı-satqı Müqavilələri və qəza hallarında elektrik enerjisinin ötürülməsi haqqında Müqavilələr əsasında tənzimlənir.

Azərbaycan və Rusiya enerjisistemləri iki dövlətlərarası HEVX-ləri vasitəsilə birləşləşdirilib. Bunlar, 330/110 kV-luq “Xaçmaz” (AR) və 330/110 kV-luq “Dərbənd” (RF) yarımstansiyalarını (y/st) birləşdirən 330 kV-luq “Dərbənd” HEVX və 110/35 kV-luq “Yalama” (AR) və 110/35 kV-luq “Bilici” (RF) y/st-ləri birləşdirən 110 kV-luq “Yalama” HEVX-dir.

Azərbaycanın enerji sistemi Rusiya VES ilə vahid sinxron zonasında paralel iş rejimində fəaliyyət göstərir. Tərəflər arasında qarşılıqlı münasibətlər Azərbaycan Respublikası və Rusiya Federasiyası arasında elektroenergetika sahəsində əməkdaşlıq haqqında 07.10.1995-ci il tarixli Dövlətlərarası Sazişə əsasən həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikası və Rusiya Federasiyasının enerjisistemləri arasında münasibətlər, müvafiq iqtisadi əməkdaşlıq üzrə müştərək Hökumətlərarası Komissiyanın qərarları ilə Tərəflər arasında bağlanmış paralel iş haqqında Müqavilə, elektrik enerjisinin alqı- satqı Müqavilələri və qəza hallarında elektrik enerjisinin ötürülməsi haqqında Müqavilələr əsasında tənzimlənir.

2001-ci ilin dekabr ayından etibarən Tərəflər arasında elektrik enerjisinin idxalı və ixracı yalnız kommersiya xarakteri daşıyır. 2007-ci ildən başlayaraq Rusiya Federasiyasına ixrac olunan elektrik enerjisinin həcmi dinamik olaraq artmış və Azərbaycan enerjisistemi müsbət saldo ilə işləyir.

Azərbaycan Respublikası (AR) ilə İran İslam Respublikasının (İİR) enerji sistemləri arasında elektrik enerjisi mübadiləsi hal-hazırda istismarda olan beş elektrik verilişi xətti (EVX) – “Azərenerji” ASC-nin balans mənsubiyyətində olan 330 kV-luq “Muğan”, 230 kV-luq “İmişli” EVX və 110 kV-luq “Astara-Astara” EVX, və Naxçıvan DEX-in balans mənsubiyyətində olan 132 kV-luq “Araz-Araz” və 132 kV-luq “Culfa-Culfa” EVX-ləri vasitəsilə həyata keçirilir. Elektrik enerjisinin mövcud mübadilə gücü 600 MVt təşkil edir.

2001-ci ilin fevral ayından başlayaraq, 230 kV-luq “Parsabad” EVX-nın istismara verilməsi ilə “Azərenerji” ASC (AR) və “Tavanir” Şirkəti (İİR) arasında imzalanmış “Elektrik enerjisinin mübadiləsi və tranziti barədə” Kontrakta (24.01.2001-ci il) əsasən İİR-dən Naxçıvan MR-ə ötürülən elektrik enerjisi ancaq enerji mübadiləsi şəklində həyata keçirilir.

Azərbaycan və Türkiyə energetika sistemləri arasında üç HEVX (154 kV-luq “İqdır-Naxçıvan 1” HEVX, 154 kV-luq “İqdır-Naxçıvan 2” HEVX və 34,5 kV-luq “Sədərək” HEVX) mövcuddur.

Cəbrayıl rayonu ərazisində, Araz çayı üzərində yerləşən 140 MVt (100+40) gücündə “Xudafərin” və “Qız qalası” su elektrik stansiyalarının tikintisi davam edir. Tikinti başa çatdıqdan sonra yaradılacaq 330 KV-luq şəbəkə vasitəsilə enerjisistemə inteqrasiya edilməsi təmin ediləcək. Su elektrik stansiyalarının tikintisinin 2.5 il ərzində yekunlaşdırlması nəzərədə tutulur.

Ölkəmizin enerji idxal edən ölkədən enerji ixrac edən ölkəyə çevrilməsi energetika sənayesində həyata keçirilən iqtisadi siyasətin bariz nəticələridir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən qarşıya qoyulmuş vəzifələrə uyğun olaraq, 2030-cu ilə qədər elektrik enerjisinin qoyuluş gücündə bərpa olunan enerjinin payının 30%-ə çatdırılması üçün tədbirlər davam edir. 29 dekabr 2020-ci il tarixində Energetika Nazirliyi və ”Azərenerji” Səhmdar Cəmiyyəti ilə Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının “ACWA Power” şirkəti arasında qoyuluş gücü 240 MVt olan külək elektrik stansiyasının tikintisi ilə bağlı “İnvestisiya müqaviləsi”, “Enerji alqı-satqı müqaviləsi” və “Ötürücü şəbəkəyə qoşulma müqaviləsi” imzalanıb. 6 aprel 2021-ci il tarixində isə Energetika Nazirliyi və ”Azərenerji” ASC ilə Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin “Masdar” şirkəti arasında 230 MVt gücündə günəş elektrik stansiyası layihəsi üzrə “İnvestisiya müqaviləsi”, “Enerji alqı-satqı müqaviləsi” və “Ötürücü şəbəkəyə qoşulma müqaviləsi” imzalanmış və 2023-cü il 26 oktyabr tarixində istismara verilmişdir.