Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT)

Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) türkdilli ölkələr arasında hərtərəfli əməkldaşlığa yardım edən beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatdır. Təşkilat türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının 2009-cu ilin 3 oktyabr tarixində Naxçıvan şəhərində keçirilən Zirvə Görüşündə imzalanmış Naxçıvan Sazişinə əsasən 2012-ci ilin 1 noyabr tarixində yaradılıb. Təşkilat yaradılarkən adı “Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası (TDƏŞ)” olub. 2021-ci ildə təşkilatın adına dəyişiklik edilmiş və hazırda “Türk Dövlətləri Təşkilatı” adı ilə fəaliyyətini davam etdirir.

Azərbaycan Respublikası təşkilatın 4 təsisçi ölkəsindən biridir və hazırda təşkilatın 5 üzv dövləti var: Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkiyə. Macarıstan, Türkmənistan və Şimali Kipr Türk Respublikası isə təşkilatda müşahidəçi statusa malikdir. Təşkilatın mənzil-qərargahı Türkiyənin İstanbul şəhərində yerləşir. Baş katibi 11 noyabr 2022-ci il tarixindən etibarən Kubanıçbek Omuraliyevdir (Qırğızıstan).

TDT-nin əsas fəaliyyət məqsədləri və vəzifələri Naxçıvan Sazişi ilə müəyyən edilib və aşağıdakılardır:

- tərəflər arasında qarşılıqlı etimadın möhkəmləndirilməsi;

- regionda və dünyada sülhün bərqərar edilməsi;

- xarici siyasət məsələlərinə ortaq yanaşmanın təşviq edilməsi;

- beynəlxalq terrorizm, separatçılıq, ekstremizm və transmilli cinayətkarlığa qarşı mübarizənin əlaqələndirilməsi;

- ortaq maraq kəsb edən bütün sahələrdə regional və ikitərəfli əməkdaşlığın gücləndirilməsi;

- ticarət əlaqələri və investisiyalar üçün əlverişli şəraitin yaradılması;

- hərtərəfli və balanslaşdırılmış iqtisadi yüksəlişə, sosial və mədəni inkişafa səy göstərilməsi;

- elm, texnologiyalar, təhsil və mədəniyyət sahəsində qarşılıqlı əlaqələrin genişləndirilməsi;

- kütləvi informasiya vasitələri arasında əlaqələrin, eləcə də daha geniş miqyasda informasiya mübadiləsinin təşviq edilməsi;

- hüquqi məlumatların mübadiləsinin, hüquq sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi.

TDT-nin öz vəzifələrini yerinə yetirə bilməsi və qarşıya qoyulan məqsədlərə nail ola bilməsi üçün strukturu aşağıdakı kimi formalaşdırılıb:

- Dövlət Başçıları Şurası;

- Xarici İşlər Nazirləri Şurası;

- Yüksək Vəzifəli Şəxslər Komitəsi;

- Ağsaqqallar Şurası;

- Katiblik.

TDT-nin Dövlət Başçıları Şurasının iclasına (Zirvə Görüşü) ev sahibliyi edən üzv ölkə növbəti zirvəyə qədər TDT-yə sədrlik edir.

Əlaqəli orqan və təşkilatlar

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatı (TÜRKSOY) - 1993-cü ildə təsis edilib və qərargahı Ankarada yerləşir. Təşkilatın məqsədi üzv ölkələr arasında elm, təhsil, mədəniyyət və incəsənət sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi, beynəlxalq səviyyədə türk dünyasının ortaq dəyərlərinin tanıdılması və təşviq edilməsi, eləcə də türkdilli ölkələr arasında mədəni əlaqələrin dərinləşdirilməsidir.

Türkdilli Ölkələrin Parlament Assambleyası (TÜRKPA) - İstanbul sazişi əsasında yaradılıb və 2008-ci ildə fəaliyyətə başlayıb. Qərargahı Bakı şəhərində yerləşir. Assambleyanın məqsədi türkdilli ölkələrin parlament strukturları arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsindən ibarətdir.

Türk Akademiyası - 2010-cu ildə Qazaxıstanda qeydiyyatdan keçmiş təşkilat olaraq fəaliyyətə başlayıb. Akademiyanın yaradılması haqqında Saziş 22-23 avqust 2012-ci il tarixlərində TDT-nin Bişkekdə keçirilmiş ikinci Zirvə Görüşündə imzalanıb və Akademiyaya beynəlxalq status verilib. Türk Akademiyası Nur-Sultan şəhərində yerləşir. Türk xalqlarının dili, ədəbiyyatı, mədəniyyəti və etnoqrafiyasının tədqiqini koordinasiya və təşviq etmək məqsədilə fəaliyyət göstərir. Akademiyanın digər fəaliyyət məqsədləri  türk xalqlarının mədəni və mənəvi irsinin tədqiq edilməsi ilə yanaşı  dünya sivilizasiyasının inkişafında payının artırılması, dünya ictimaiyyətinin türk xalqlarının nailiyyətləri haqqında məlumatlandırılmasıdır.

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu  - 22-23 avqust 2012-ci ildə Bişkekdə keçirilmiş ikinci Zirvə Görüşündə yaradılıb və Nizamnaməsi imzalanıb. Qərargahı Bakı şəhərində yerləşir. Fond türk dünyası ilə bağlı müxtəlif tədbirlər, layihələr və proqramları maliyyələşdirmək və dəstəkləmək yolu ilə türk mədəniyyətinin və irsinin qorunmasına, tədqiqinə və təbliğinə köməklik göstərir.

Türk Biznes Şurası - 2011-ci ildə təsis edilib. Qurum TDT-yə üzv  ölkələrin işgüzar dairələri və digər təşkilatları vasitəsilə türkdilli ölkələr arasında iqtisadi əməkdaşlığın dərinləşdirilməsini həyata keçirir.

Türk Ticarət və Sənaye Palatası - 2019-cu ildə təsis edilib. Üzv ölkələrin işgüzar dairələri, ticarət və sənaye palataları vasitəsilə türkdilli ölkələr arasında iqtisadi əməkdaşlığın dərinləşdirilməsini həyata keçirir.

Türk İnvestisiya Fondu: 2022-ci ilin 11 noyabr tarixində Səmərqənddə keçirilmiş doqquzuncu Zirvə Görüşündə yaradılmış TDT-nin ilk ortaq maliyyə qurumudur. Fond təşkilata üzv dövlətlər arasında ticari-iqtisadi əməkdaşlığı gücləndirmək və birgə layihələr həyata keçirmək məqsədi daşıyır.

TDT-nin Zirvə Görüşləri

Naxçıvan Sazişinə uyğun olaraq ildə bir dəfə TDT-nin Zirvə Görüşləri və bir gün öncə TDT Xarici İşlər Nazirləri Şurasının görüşləri keçirilir.

TDT-nin bu günədək doqquz Zirvə Görüşü (Almatı, Bişkek, Qəbələ, Bodrum, Astana, Çolpan-Ata, Bakı, İstanbul və Səmərqənd) keçirilmişdir.

Həmçinin 31 mart 2021-ci il və 16 mart 2023-cü il tarixlərində TDT-nin Növbədənkənar Zirvə Görüşləri baş tutmuşdur.

TDT-nin bu günə qədər keçirilmiş bütün Zirvə görüşlərində tərəflər “Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi”nin Azərbaycan Respüblikasının suverenliyi, ərazi bütövlüyü və beynəlxalq sərhədlərinin toxunulmazlığı əsasında həllinin vacibliyini vurğulamış və münaqişədən sonrakı bərpa, yenidənqurma və reinteqrasiya işlərinə töhfə verməyə hazır olduğunu bildirmişdir.

2019-cu ilin 15 oktyabr tarixində Bakı şəhərində TDT-nin 7-ci Zirvə Görüşü keçirilmiş və Özbəkistanın təşkilata üzvlüyü təsdiq edilmişdir. Həmçinin Zirvə Görüşündən bir gün əvvəl Biznes Forum keçirilmişdir. Bu Zirvə Görüşündən sonra təşkilata sədrlik növbəti Zirvə Görüşünədək Azərbaycan Respublikasına keçmişdir.

2021-ci ilin 12 noyabr tarixində İstanbulda TDT-nin 8-ci Zirvə Görüşü keçirilmiş və təşkilata sədrlik Azərbaycan Respublikasından Türkiyə Respublikasına keçmişdir. TDT-nin 8-ci Zirvə Görüşü zamanı təsdiq olunmuş “Türk Dünyası Baxışı 2040” sənədində Azərbaycanın işğaldan azad olunmuş Qarabağ bölgəsinin “Yaşıl enerji” zonasına çevrilməsi işlərində TDT-yə üzv dövlətlərin iştirakı xüsusi vurğulanmışdır.

2022-ci ilin 11 noyabr tarixində Özbəkistanın Səmərqənd şəhərində təşkil olunmuş TDT-nin 9-cu Zirvə Görüşündə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev iştirak etmiş və görüşdə TDT ilə bağlı vacib qərarlar qəbul olunmuşdur. Kubanıçbek Omuraliyev TDT-nin yeni baş katibi təyin olunmuşdur.

TDT-nin energetika nazirlərinin iclasları

2021-ci ilin 24 fevral tarixində Azərbaycan Respublikasının TDT-yə sədrliyi  çərçivəsində TDT-yə üzv və müşahidəçi dövlətlərin energetika nazirlərinin 1-ci iclası videokonfrans formatında keçirilmişdir. İclasda neft-qaz sahəsində əməkdaşlıq, bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin genişləndirilməsi, enerji səmərəliliyi, qabaqcıl texnologiyalar, enerji marşrutlarının inkişafı və şaxələndirilməsi, ölkələrin tranzit imkanlarından səmərəli istifadə və digər məsələlər müzakirə olunmuşdur. TDT-yə üzv dövlətlər arasında energetika sahəsində əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi məqsədilə 3 sahə üzrə alt işçi qrupların formalaşdırılması və Qazaxıstanın TDT-nin energetika nazirlərinin 2-ci iclasına ev sahibliyi etməsi razılaşdırılmışdır.

2022-ci ilin 28 sentyabr tarixində Almatıda Qazaxıstanın sədrliyi ilə TDT-yə üzv və müşahidəçi dövlətlərin energetika nazirlərinin 2-ci iclası təşkil olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasının energetika naziri iclasda iştirak etmişdir. Tədbirdə TDT-nin Enerji əməkdaşlığı üzrə Proqramı (2023-2027-ci illər) və onun Fəaliyyət Planı təsdiq olunmuşdur.

2023-ci ilin 31 mart tarixində Budapeştdə Macarıstanın sədrliyi ilə TDT-yə üzv və müşahidəçi dövlətlərin energetika nazirlərinin 3-cü iclası keçirilmişdir. İclasda türk dövlətlərinin mənəvi birliyinin siyasi-iqtisadi tərəfdaşlıqlarla möhkəmləndirilməsinin əhəmiyyətindən bəhs olunmuşdur. İclas çərçivəsində bir sıra ikitərəfli görüşlər də təşkil olunmuşdur.